O Μπίλι Ρέι Χάρις είναι ο συμπαθητικός εκείνος άστεγος, από το Κάνσας των Ηνωμένων Πολιτειών, ο οποίος – με τη φιλότιμη πράξη του να επιστρέψει στην εύπορη κύρια το δακτυλίδι, που η ίδια, κατά λάθος, του είχε δωρίσει ως ελεημοσύνη – έγινε πλουσιότερος κατά 100.000 δολάρια (δείτε εδώ).

Η γλυκιά και ηθική ιστορία της επιστροφής του δακτυλιδιού στην ιδιοκτήτριά του από τον συμπαθητικό και φιλότιμο άστεγο Μπίλι, έγινε γνωστή στον διεθνή Τύπο και ακόμα περισσότερο γνωστή στον ελληνικό. Αρκεί να πληκτρολογήσετε το όνομά του σε μια μηχανή αναζήτησης και θα διαπιστώσετε ότι σχεδόν όλα τα ηλεκτρονικά μέσα στην Ελλάδα έχουν αναπαράγει την είδηση. Κάποιος θα μπορούσε να αναρωτηθεί: Πού είναι το περίεργο; Η είδηση αυτή, όπως και πάρα πολλές άλλες, συμπαθητικές και ηθοπλαστικές ιστορίες, προβάλλονται καθημερινά.

Η απάντηση είναι απλή. Δεν υπάρχει τίποτα το περίεργο. Τα ΜΜΕ ασκούν επιλεκτική αναζήτηση πάνω στις ειδήσεις που θα φτάσουν στο κοινό. Με απλά λόγια, τα ΜΜΕ προβάλλουν τις ειδήσεις-γεγονότα που τα ίδια επιλέγουν από μια τεράστια γκάμα γεγονότων και ειδήσεων, παγκοσμίως. Συμβαίνει αυτό που συχνά διατυπώνεται στη δημοσιογραφία, «το μέσο είναι η είδηση». Δηλαδή, το μέσο επιλέγει αφενός την είδηση, τον τρόπο προβολής και, συνεπώς, το μήνυμα και την ερμηνεία της. Συνεπώς, δεν είναι η καθαυτή είδηση που έχει βαρύτητα, αλλά το μέσο που την προβάλλει, μέσω του τρόπου που τη σχηματοποιεί και την παρουσιάζει. Κι αφού η δημοσιογραφία και η ειδησεογραφία έχει ως σκοπό την αποκάλυψη της αλήθειας, η αλήθεια που – συνήθως – αποκαλύπτεται, είναι η αλήθεια που επιθυμεί το μέσο να αποκαλύψει.

Επιστέφω στην ιστορία με τον Μπίλι Ρέι Χάρις, μια και η αφήγησή μου βρίσκει κοινωνικό ενδιαφέρον στην εν λόγω είδηση. Εκτιμώ ότι κάποιο ενδιαφέρον θα βρήκαν και τα ΜΜΕ που την πρόβαλαν, τόσο εκτεταμένα. Η διαφορά στα δυο ενδιαφέροντα (της παρούσας ανάλυσης και των ΜΜΕ) είναι ότι το ενδιαφέρον της παρούσας ανάλυσης είναι να προσδιορίσει το ενδιαφέρον για τη διαμόρφωση και προβολή τέτοιων ειδήσεων από τα κυρίαρχα ΜΜΕ. Αναφέρομαι στη λέξη «διαμόρφωση» γιατί η είδηση σκηνοθετείται ή σεναριογραφείται ή και τα δυο, εν πάση περιπτώσει. Άρα, η διαμορφωμένη ακόμα και από τον τίτλο – «Άστεγος «πλούτισε» λόγω  εντιμότητας» – είδηση, στοχεύει στη διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης αλήθειας.

Ας δούμε προσεκτικότερα τη σημειολογία και τα μηνύματα της εν λόγω είδησης:

Πρώτον, το στοιχείο που τονίζεται, ακόμα και από τον τίτλο του δημοσιεύματος, είναι ότι όποιος είναι έντιμος μπορεί να πλουτίσει. Το δεδομένο των μηδενικών σχεδόν πιθανοτήτων, μικρότερων ακόμα και αυτών του να κερδίσεις το Τζόκερ, να συμβεί μια τέτοια ιστορία μεταφέρεται στο επίπεδο του «αν έχεις τύχη, διάβαινε». Ο αγγλικός τίτλος που αναφέρεται στο Κάρμα το υπονοεί ακόμα πιο ευθέως. Ακόμα και ο Πάουλο Κοέλιο θα ήταν πολύ περήφανος που η γνωστή ιδέα του (ότι όταν κάτι επιθυμούμε το Συμπάν συνωμοτεί για να το αποκτήσουμε) επιβεβαιώνεται και σε περιπτώσεις που κάποιος δεν έχει σκεφτεί καν τι θα επιθυμούσε.

Δεύτερον, ο άστεγος έχει όνομα. Το δημοσίευμα εισάγει το στοιχείο του σεβασμού στον μεμονωμένο και ανώνυμο, μέχρι να συμβεί το γεγονός, άστεγο. Στοιχείο πολύ σημαντικό, αφού οδηγεί σε συνειρμικές ταυτίσεις με τον ήρωα. Για να γίνω πιο κατανοητός, ο αναγνώστης δεν χάνεται στη μαζικότητα της απρόσωπης λέξης «άστεγος». Συνεπώς, ο κάθε ένας μπορεί να ταυτιστεί με τον ήρωα του δημοσιεύματος. Επίσης, η ταύτιση γίνεται με τον τυχερό, έντιμο, «πλούσιο» και επώνυμο άνθρωπο και όχι τον μέχρι πρότινος απρόσωπο άστεγο.

Τρίτον, το δημοσίευμα προβάλλει το στοιχείο της παθητικότητας. Ο άστεγος, που θα μπορούσε να ήταν άνεργος, ή ασθενής χωρίς περίθαλψη ή νεόπτωχος ή σε οποιαδήποτε άλλη κοινωνικά δυσμενή θέση – που το σύστημα του νεοφιλελευθερισμού εξωθεί μαζικά τους ανθρώπους – το μόνο που έχει να κάνει είναι να είναι έντιμος και, συνεπώς, φιλήσυχος. Άρα, πέρα από τη ζητιανιά, δεν θα ενοχλεί περεταίρω τους φιλάνθρωπους συνανθρώπους του που, κάποια μέρα, μπορεί να τον ανταμείψουν για αυτή του τη στάση.

Τέταρτον, η ατομική φιλανθρωπία τονίζεται ως η υπέρτατη αρετή. Προσέξτε, το δημοσίευμα δεν αναφέρεται σε μια συλλογικά οργανωμένη αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων, αλλά σε μεμονωμένη ατομική φιλανθρωπία και, μάλιστα, στη βάση της ανταλλαγής. Η κυρία που έδωσε, κατά λάθος, το δακτυλίδι στον άστεγο, γύρισε πίσω και το βρήκε. Γι’ αυτό ανταμείβει με την κινητοποίησή της τον άστεγο. Ο Μπίλι, δηλαδή, θα κερδίσει τα 100.000 δολάρια γιατί ήταν έντιμος και συνεπώς φιλήσυχος και όχι γιατί ήταν άστεγος και υπάρχει κάποιο οργανωμένο σύστημα αντιμετώπισης της εξαθλιωτικής φτώχειας. Άλλωστε, αν υπήρχε τέτοια κοινωνική μέριμνα, ο Μπίλι δεν θα είχε την «τύχη» να είναι άστεγος και να του συμβεί αυτή η ευχάριστη έκπληξη.

Πέμπτον, το δημοσίευμα προσκαλεί εμμέσως σε ατομική φιλανθρωπία σε ανάλογες περιπτώσεις και πάντα υπό την προϋπόθεση ότι ο κοινωνικά περιθωριοποιούμενος είναι έντιμος και φιλήσυχος. Δεν διαταράσσει την κοινωνική ησυχία της ανισοκατανομής του προϊόντος. Επιπλέον, αυτός που έχει δουλειά, ασφάλιση, οικία κ.λπ. απενοχοποιείται που είτε ο ίδιος είτε κάποιος σε καλύτερη οικονομική μοίρα, ασκεί το χρέος του απέναντι στον συνάνθρωπο. Επίσης, ευρύτερα, η οικονομική ελίτ νομιμοποιεί κοινωνικά τον πλούτο της, μέσω της φιλανθρωπίας.

Έκτον και πιο σημαντικό, σε κανένα από τα δημοσιεύματα (διάβασα αρκετά, αν και τα περισσότερα είναι πιστή αναπαραγωγή) δεν γίνεται καμία αναφορά στο πρόβλημα της φτώχειας και της εξαθλίωσης, σε ένα από τα πιο ανεπτυγμένα οικονομικά κράτη της υφηλίου. Το κοινωνικό φαινόμενο της εξαθλιωτικής φτώχειας – λίγο, ως πολύ – λαμβάνεται ως δεδομένο. Η λύση που εμμέσως προτείνεται είναι τυχοδιωκτική, συγκυριακή, και ετεροπροσδιορισμένη. Τόσο η κοινωνία ως έκφραση της συλλογικότητας, όσο και το ίδιο το υποκείμενο, ο άστεγος εν προκειμένω, απαλλάσσονται από οποιαδήποτε μορφή δράσης. Επικρατεί το στοιχείο του ατομικού φιλανθρωπισμού στη βάση του τυχαίου. Για τους υπόλοιπους φτωχούς, αστέγους, και πεινασμένους, έχει ο Θεός…

Υπάρχουν πολλά ακόμα κρυφά μηνύματα που, αν μπορούσε να μιλήσει και ο λόγος του να ακουστεί, πιθανώς θα μας τα έλεγε και ο ίδιος ο Μπίλι. Η γλυκιά ιστορία του Μπίλι είναι απλώς μια κατασκευή, όχι βέβαια ως γεγονός (το οποίο δεν αμφισβητώ) αλλά ως μήνυμα και ερμηνεία και, εν τέλει, ως κοινωνική αλήθεια. Η κοινωνική αλήθεια ίσως να βρίσκεται σε όλες τις άλλες άστεγες και όλους τους άλλους άστεγους που δεν είχαν την τύχη του Μπίλι και που για αυτούς το Σύμπαν συνωμοτεί όχι υπέρ, αλλά εναντίον τους.

του Νίκου Αστρουλάκη

*Ο Νίκος Αστρουλάκης είναι Οικονομολόγος, Ph.D.c.
________________________________________________________________
Shortlink: http://wp.me/p1eFQy-2ic